Жорж Вашингтон номидаги университет профессори, “Ипак йўли” рақс компанияси раҳбари, хореограф ва раққоса Лорел Виктория Грей бугунги суҳбатимиз меҳмони. Ҳаётини ўзбек рақс санъатисиз тассаввур эта олмайдиган америкалик бу аёл ўзбек миллий рақсининг Америкадаги асосчиси деган ўзига хос шарафли ном билан машҳур.
Олима Вашингтон Театрлар жамияти, Вашингтон Рақс санъати жамияти, Ўрта Шарқ мамлакатлари санъати академияси, Лондондаги “Марказий Осиё фестивали”, Эрондаги “Араш” санъат фестивали каби ўнлаб давлат ва халқаро миқёсдаги ташкилотлар, танловлар совриндоридир. Шунингдек, 2007 йилда Ўзбекистон Маданият Вазирлиги ҳамда Маннон Уйғур номидаги Тошкент давлат санъат институти ҳам Лорел Виктория Грейни “Тошкент давлат санъат институти фахрий профессори” деган унвон билан тақдирлаган.
– Лорелхоним, авваламбор, ўзбек халқ рақс санъатини ўз юртингизда, қолаверса, бутун дунёга танитишга, ривожлантиришга ва миллий санъатимизни тарғибот ва ташвиқот қилишга қўшаётган ҳиссангиз учун шахсан ўзим номимдан чуқур миннатдорчилигимни билдиришга ижозат бергайсиз.
– Эътирофингиз учун рахмат. Ўзбек рақс санъати бу — менинг қисматим (Олима “қисмат” сўзини ўзбекчалаб айтганида, қадрдон сўзни эшитиб, жуда хурсанд бўлдим).
– Қисмат бу бир умрлик ёзмиш. Ўзбек рақс санъати сизнинг тақдирингиз экан, у билан илк бор танишган дамларингизни эсласак!
– Ёшлигимдан мусиқа ва рақс санъатига қизиқардим. Шу сабаб ота-онам мени шу йўналишдаги турли машғулотлар ва тўгаракларга олиб боришарди. Шу билан бирга улар тил ўрганишга қобилиятим борлиги учун мени рус тилига ихтисослашган мактабга беришди. Улғайганим сари собиқ Совет иттифоқи ҳақида кўплаб маълумотларга эга бўлиб бордим. Иттифоқ таркибида руслардан ташқари кўплаб бошқа миллатлар, республикалар борлиги, уларнинг ўзига яраша турфа тили, санъати, маданияти, тарихи, урф-одатлари, мавжудлигини ўзим учун кашф этдим. Турли газета ва журналлардан мазкур халқларнинг турмуш тарзига оид мақолаларни ўқиб қолсам, дарров қирқиб олиб, алоҳида-алоҳида қутичаларга солиб, йиғиб борардим. Тақдир тақозосини қарангки, мактабда ўқиб юрган кезларимда Иттифоқнинг бир қанча республикаларига, жумладан, Ўзбекистонга ҳам саёҳат қилиш имкони туғилди. Ўзбекистонга сафарим натижасида юртингиз одамлари, турмуш тарзи, тили, санъати ва маданияти ҳақида тассаввурларим янада бойиди. Ҳамон-ҳамон эсимда, биринчи бор Чорсу бозорида камалак рангларда жилоланиб турган атласни кўрганимда, “қандай жозибали мато экан” деб беихтиёр ҳайқириб юборганман. Саёҳат давомида ҳайратларимга ҳайратлар қўшилди, бир сўз билан айтганда мамлакатингиз мени мафтун этди.
Шунинг учун мактабни тугатгач, университетнинг Совет Иттифоқи тарихи йўналишида ўқишни давом эттирдим. Шу билан бирга мусиқа ва рақс машғулоти ва тўгаракларига боришни канда қилмадим.
Яна тақдир тақозосини қарангки, университетда таҳсил олиб юрган кезларимда Ўзбекистондан Қизлархон Дўстмуҳаммедова бошчилигидаги бир гуруҳ ўзбек санаъткорлари АҚШга ташриф буюришди. Университетимиздаги рус тилини билувчи бир қанча талабалар, тадқиқотчилар, шу жумладан мен ҳам кўнгиллилар сафида уларга таржимонликка ёлландик. Ўша куни Сиэтл университетида Ўзбекистоннинг машҳур “Баҳор” ансамбли ҳамда Қ.Дўстмуҳаммедова ўзи ҳам якка тарзда ўзбек рақс санъатини намойиш этишди. Мен ўшанда Қизлархоннинг ижросидан шунчалик таъсирланган эдимки, рақсидаги ҳар бир ҳатти-ҳаракати, оёқ ва қўллари позицияси, техникаси хаёлимга бир умр ўрнашиб қолди. Концертдан сўнг унинг ёнига бориб, ўзбек рақсига жуда-жуда мафтун бўлганимни айтиб, ўргатишини сўрадим. Қизлархон эса таклифимга жавобан ўзининг сурати туширилган ташриф қоғозини берди. Аслида ана ўша учрашув менинг қисматим бўлган экан. Ўзбек ҳалқининг миллий рақс санъатига профессионал сифатида кириб келишим ана шу учрашувдан бошланган эди, десам арзийди. Орадан бир неча йиллар ўтиб, Ўзбекистондан АҚШга яна делегация таклиф этиладиган бўлди. У пайтлар “Сиэтл — Тошкент – биродарлашган шаҳарлар” мақомини олганди. Бизнинг тилимизда у «Сиэтл – Тошкент опа-сингил шаҳарлар” деб эълон қилинганди. Ушбу биродарлашган шаҳарлар қўмитаси раиси Росанна Роер ўша йили мажлис чақириб, унинг иштирокчиларидан Тошкентдан делегация келиши кутилаётганлиги, унинг таркибига қайси соҳа мутахассисларини таклиф қилиш юзасидан фикр сўради. Ўшанда мен Қизлархон берган ташриф қоғозини чиқариб, “мана шу аёл”ни дея ташаббус кўрсатдим. Фикрим инобатга олинди.
Қизлархон Дўстмуҳаммедова иккинчи бор мамлакатимизга келганида у билан яна учрашдим. Ўтган концертидаги ижросини саҳнага чиқиб, ҳар бир ҳолатини, бош, оёқ ва қўлларнинг уйғун жозибали ҳаракатларини кетма — кет кўрсатиб бердим. У жуда ҳайратланиб, “қандай эслаб қолдингиз” деб сўради. Мен эса “сизнинг санъатингизга шунчалик шайдо бўлганимдан ўша кундан бери ўзбек миллий рақси ҳақида изланиб келаман” деб айтдим. Бу “Тановар” рақси эди. Қ. Дўстмуҳаммедова ушбу сафари давомида менга ўзбек миллий рақс санъатидан сабоқ берди. Лекин, эслайман, дарсларига қатнаганимда доим бир киши ёнида юрарди ва бизни мунтазам кузатиб турарди. Кейин билсам АҚШ ҳукумати Қ.Дўстмуҳаммедовага таклифнома юборганида Собиқ Иттифоқ ҳукумати “АҚШ ҳукумати сени қаердан танийди?”, “Сени таклиф қилишидан мақсади нима?” каби саволлар билан сўроқ қилишган ва доим кузатиб юриши учун одам тайинлаган экан. Кўрдингизми, санъатнинг қудратини мамлакатдаги шундай ижтимоий-сиёсий вазиятда ҳам ўзбек рақси дунёнинг у бурчагидан бўлса-да, ўз мухлисини топди.
Шундан сўнг юртимда “Тановар” рақс гуруҳини тузиб, турли музей, театр, концерт заллари ва марказларда ўзбек миллий рақсини намойиш этиб юрдик. Турли тадбирлар юзасидан Тошкенга тез-тез бориб турдим. Ўзбекистоннинг яна бошқа бир қатор таниқли рақс усталари – Тамара хоним, Қундуз Миркаримова, Бернора Қариева, Галия Исмаилова, Розия Каримова, Қодир Мўминовлар билан учрашдим, билимларимни мустаҳкамладим, маҳоратимни оширдим. 1986 йилда “Ўзбек рақс санъатига кириш” деб номланган биринчи видео тўпламимни ҳам чиқардим. 1992 йилда Алишер Навоий номидаги опера ва балет театри таклифига биноан юртингизда икки йил истиқомат қилдим. Бу эса менга ўзбек ва бошқа Марказий Осиё халқлари санъатига янада чуқур кириб боришимда катта имконият яратди. Юртимга қайтганимда, 1995 йилда Вашингтонда “Ипак йўли” рақс компаниясини ташкил этдим.
– “Ипак йўли” рақс компаниясини ташкил этиш ғoяси қандай юзага келди?
– Ўзбекистонда икки йил яшаган кезларимда юртингизнинг бошқа вилоятлари, қолаверса, Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларига ҳам чиқиб, ҳар бирининг ўзига хос рақс йўналишларини ўргандим. Шу билан қизиқишларим доираси янада кенгайди. Нафақат Марказий Осиё, балки, Яқин Шарқ, Кавказ халқлари рақс санъатини ҳам чуқурроқ ўрганишни бошладим. 1982 йилда “Нью-Йорк тaймс” газетасида “Ипак йўли бўйлаб рақс ва мусиқа санъати” сарлавҳали мақолага кўзим тушганди. Унда Нью-йоркдаги Осиё жамияти томонидан ташкил этилган ипак йўлида жойлашган халқларнинг мусиқа ва рақс санъати намойиши ҳақида ёзилганди. Марказий Осиё, Яқин Шарқ, Кавказ халқлари рақс санъатини кишиларга ўргатиш, турли тадбирларда намойиш этишни мақсад қилган мендай киши учун бу ном жуда маъқул келди. Шу тариқа компаниямизга асос солдик. Шу кунгача нафақат АҚШнинг турли штатларида, балки, Канада, Буюк Британия, Сингапур, Қатар, жумладан, сизнинг юртингиз Ўзбекистон каби хорижий давлатларда ҳам ўз санъатимизни намойиш қилганмиз. Репертуаримизда 130 дан ортиқ турли миллат рақслари мавжуд.
– Ўзбек рақсларидан қай бирлари дастурларингиздан ўрин олган?
– “Тановар”, “Дилхирож”, “Муножаат”, “Пилла”, “Кўнгил таронаси”, “Қаро кўзим”, Хоразм оҳангларидан “Бўй-бўй” рақси, Самарқанд “Ушоқ”и, Бухоро “Гулдаста”си каби жуда кўплаб миллий рақс намуналари бор. Ўзим уларни ижро этаётганимда яйраб кетаман. Гўё самоларда учаётгандек бўламан. Бу рақсларни ижро этганимдан кейин кайфиятим кўтарилиб, руҳиятим ором олади. Худди шу ҳолатни мусиқангиз билан таниш бўлмаган ўзга юртлар кишиларида ҳам кузатдим. Бу мусиқалар нафақат ўзбек халқининг, балки бутун жаҳон халқларининг мулкига айланса арзийди.
– Лорелхоним, сиз Жорж Вашингтон университетида ҳамда “Ипак йўли” рақс компаниянгизда рақс санъатидан таълим берасиз. АҚШда ўзбек миллий рақсини ўрганаман деб келувчилар кўпми?
– Тўғри, нафақат ўзбек, умуман Марказий Осиё халқлари рақсини ўрганаман деб келувчилар айтарлик жуда кўп эмас, кўпчилик балет, танго, араб рақсини ўрганишни истайди. Лекин, айтишим зарурки, Марказий Осиё халқлари миллий рақсларини ўзлаштиришни, унинг сирларини эгаллашни истаган, ихлосмандларгина келади. Яна шуни таъкидлашим керакки, ўзбек ва Марказий Осиёдаги бошқа миллатларнинг рақс санъатини ўрганаётган талабаларимдан, энг аввало, бу йўналишнинг фалсафасини тушунишни талаб қиламан. Ўзбек миллий рақс санъати фалсафаси нимада? Ўзбек миллий рақс санъатининг қандай энг ўзига хос жиҳати бор? Ўзбек рақс санъати, энг аввало, ор-номус, ҳаё, андиша, бетакрор нафосатга асосланади. Унинг фалсафаси ҳам ўзига хос, хусусияти ҳам ана шунда! Ҳаттоки, аёл-у эркаклар биргаликда гуруҳ бўлиб, кўпинча доира шаклида ижро этиладиган ўзбек халқ рақсларида ҳам шарм-ҳаё мавжуд. Талабаларимга ҳам айнан ана шуни бот-бот уқтираман. “Ўзбек рақси бу сизга танго эмас!” дейман уларга (кулади суҳбатдошимиз). Ўзбек рақсининг ўзига хос фалсафасини тушинтираман. Ориятни нафақат рақсда, балки, шахсий ҳаётда ҳам сақлашни талаб қиламан. Зеро, раққосанинг шахсий хулқ-атвори у ижро этадиган халқнинг миллий рақсига бўлган муносабати уйғун бўлиши лозим. Янада аниқроқ айтадиган бўлсак уйғунлик ҳурматни ифодалайди. Шу сабаб ҳам айнан ана шу фазилатга эга бўлган қиз ва йигитларнигина шогирдликка оламан.
– Биз ҳозир миллий либослар сақланадиган хонангиздамиз. Бу ердаги либосларнинг ранг-баранглиги кўзни қамаштиради, гўё музейда юргандекман. Бу либосларни қаердан олгансиз? Масалан, мана бу адрас кўйлакни Ўзбекистондан сотиб олганмисиз ёки ўзингиз шу ерда тиктирганмисиз? Бу ерда тиктириш анча мураккаб, чунки чеварга либоснинг дизайнини чизиб бериш билан бирга матони уйғун танлаб беришга ҳам тўғри келади.
– Қўлингиздаги адрасни шу ерда ўзим тикканман. Қўлимдан бироз чеварлик ҳам, дизайнерлик ҳам келади. Мана бу тиллақошларни юртингиздан сотиб олганман. Бухоро тўнини эса совға қилишган. Умуман, бу ердаги либосларни баъзиларини Ўзбекистондан сотиб олганман, баъзиларини совға қилишган, яна баъзиларини ўзим тикканман. Ҳатто миллий бош кийимларни ҳамда уларга мос тақинчоқларни, оёқ кийимларини ҳам баъзида ўзим тикаман. Уларни тикишни ҳам юртинггизга борганимда кузатиб ўрганиб келганман. Халқингиз ҳамиша амалий санъати, урф-одат ва анъаналарининг гўзаллиги билан дунё аҳлини ҳайратга солиб келган. Ана шу ҳайратларнинг амалий кўриниши бу!
Баъзилар учун бойлик бу ҳашаматли уйлар, қимматбаҳо автомобиллардир. Мени бойлигим эса мана шу турфа либослар жамламаси бўлган мўъжазгина хонам. Бу ердаги миллий либосу тақинчоқларни бир умр йиққанман ва булар менга жуда-жуда қадрли. Ҳар бири завқли хотира, ҳар бири дўстликни, гўзалликни ифодаловчи тарих.
– Серқирра ижодингизга, истеъдодингизга таҳсинлар айтса арзийди. Ўзбекистонда жуда кўп сафарда бўлгансиз, ҳатто икки йил яшагансиз ҳам. Ўзбекистоннинг сизга энг ёққан жиҳатлари нимада?
– Одамлари самимий, очиқкўнгил ва доим беғараз ёрдам беришга тайёрлиги менга жуда ёқади. Эсимда бор ўспирин пайтимда бир гуруҳ ёшлар мамлакатингизга илк бора ташриф буюрганимизда, бизларни олиб юрган йўлбошловчимиз бозорга борганимизда “Қизлар, эҳтиёт бўлинглар, сизлар Марказий Осиёдасизлар!” деб одамларидан эҳтиёт бўлишга чақирганди. Лекин қарасам, умуман тескариси. Одамлари соддадил ва очиқ юзли кишилар экан. Кейинчалик ўзбек халқ рақсларини ўрганишга борганимда ҳам менга таълим берган устозларим ҳеч қачон бирор нарса таъма қилмаганлар. Ўзбек рақс санъатини шунчаки беғараз ўргатганлар.
Мен у ерда яшаганимда юртингиз тарихини ҳам ўргандим. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида қадим замонларда илм-фан, санъат ва маданият жуда ривожланганлиги мени Ватанингизга бўлган қизиқишимни янада оширди.
Бугунги кунда ЮНЕСКО тан олган энциклопедик олимлар Хоразмий, Беруний, тиббиёт олами султони Ибн Сино, фалакшунос Мирза Улуғбек каби кўпдан-кўп олиму фузалолар етишиб чиққан юртингизда айни кунда улуғвор ислоҳотлар амалга оширилаяпти, соғлом авлод тарбиялаш масаласига алоҳида эътибор берилаяпти. Яқин келажакда Ўзбекистон яна илм-фан, санъат ва маданият марказига айланиб, ўтмишдагидек, буюк инсонларни жаҳонга армуғон этишида Сизларга тилакдошман.
– Лорелхоним, қизиқарли суҳбат учун рахмат. Ўзбек миллий рақсларини танитиш, ривожлантириш ва тарғиб этишдаги беминнат хизматингиз учун сизга яна бир бор ўз миннатдорчилигимни билдираман. Менга юртимдан узоқ жойда сиздек фидойи инсонни учратиш жуда завқли ва қизиқарли бўлди. Бошлаган ишларингиз бардавом бўлсин. Соғ-саломат бўлинг.
Мен Лорелхоним билан хайрлашиб, ўз йўлимга кетар эканман, ўзбек тарихи, санъати ва маданиятини чуқур ўрганган бу аёлга қайта-қайта тасаннолар айтгим келди. Шу билан бирга унинг Ўзбекистон халқига билдирган эзгу тилакларини амалга ошишини чин дилдан истадим. Ўша куни суҳбатдан кайфиятим кўтарилиб, юртим билан янада фахрланиб, миллий ғурур туйғуси ила уйга кириб келдим.
“Gujum.uz” интернет нашри учун Вашингтондан
Ойдин Саъдуллаева махсус тайёрлади.
