Hozirgi davrda rivojlanib borayotgan art terapiyasi bolalar va kattalar uchun birday zarurligi va uning maqsadlari xususida hikoya qilgandik.
Bugungi mavzumizda uning asosiy turlari, mashgʻulotlar oʻtkazish tartibi va art terapevtik taʼsir koʻrsatish uchun qanday materiallardan foydalanish hamda qanday natijalarni kutish mumkinligi haqida fikr yuritiladi. Buning uchun art –terapiyasining turlari bilan tanishtiramiz
Izoterapiya. Musavvirlik va amaliy sanʼat art-terapiyaning keng tarqalgan turlaridir. Izoterapevtlar his-hayajonlarni maksimal spontan holatda iShor etilishini tavsiya etadilar. Izoterapiyaning asosiy afzaligi shundaki, u ichki cheklov toʻsigʻini yengib, ong ostidagi ishonch eshiklarini ochadi.
Ijodiyot – ong ostida yashiringan salbiy kechinmalarni yuzaga qalqib chiqarishga, ruhiyat ozod boʻlishiga asosdir.
Raqs terapiyasi. Oʻz shaxsiy his va tuygʻularini raqsda koʻrsatishdan yaxshiroq narsa bormi? Bu bilan birga raqs terapiyasi mashgʻulotlari shunchalik samarali va sogʻaytiruvchi taʼsirga ega boʻladiki, u insonning dunyoga boʻlgan qarashlarini oʻzgartirishga qodir. Buning uchun raqsni oʻzining ittifoqdoshi qilib olinsa, bas. Tanaga yoʻnaltirilgan terapiya asoschisi Vilgeym Rayx bu borada shunday degandi: “Agar hissiyotlarning (har qanday: jahl, xafagarchilik, xursandchilik kechinmalarini) tashqariga chiqishiga imkon berilmasa, ular inson tanasida oʻziga xos mushak qalqonini tashkil qilib, hujayralarda yigʻiladi. Raqs terapiyasi buning oldini oladi. Agar u mavjud boʻlsa, ularni tarqatib, yoʻqotib tashlashga yordam beradi”.
Art terapiyasida insonda erkinlik hissiyoti paydo boʻlgunga qadar, raqsga tushish tavsiya etiladi. Bu holda raqs studiyasidagi mashgʻulotlar toʻgʻri kelmaydi, sababi barcha harakatlar u yerda murabbiy tomonidan belgilab beriladi. Insonning oʻz ichki kechinmalari sababli oʻz-oʻzidan tashqariga chiqmaydi.
Musiqa terapiyasi. Musiqa inson his-tuygʻularini, orzu-istaklarini oʻziga xos badiiy tilda ifoda etadi va uning hissiyotlariga, estetik va axloqiy tarbiyasiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi, goʻzallikka boʻlgan his-tuygʻularning rivojlanishiga zamin yaratadi. Bu borada Sharq mutafakkirlarining musiqiy, falsafiy, psixologik va pedagogik merosidan taʼlim jarayonida foydalanishning ilmiy-nazariy asoslari, uning oʻziga xos xususiyatlari hamda mohiyatini oʻrganish muhim ahamiyatga molik. Oʻsib kelayotgan avlod uchun musiqiy tarbiyaning ahamiyatini nihoyatda buyuk ekanligini buyuk allomalar alohida urgʻu bilan taʼkidlaganlar. Shu bilan bir qatorda, musiqiy atamalarni, usullarni sharhlashga harakat qilganlar.
Oʻtmishda yashab ijod qilgan ulugʻ ajdodlarimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Muhammad Muso Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Imom Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Mirzo Ulugʻbek va Alisher Navoiyning ilmiy-maʼnaviy meroslaridan yoshlarni keng bahramand qilib borish, shuningdek, yaqin oʻtmishda yashab ijod qilgan Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Choʻlpon, Mahmudxoʻja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy kabilarning taʼlim-tarbiyaga oid asarlarini, ularda ilgari surilgan gʻoyalar, pedagogik fikr va qarashlarni bugungi taʼlim-tarbiyaga bogʻlash natijasida yaxshi samaraga erishish mumkin.
Tarixiy manbalarning tahlili shuni koʻrsatadiki, yuqorida nomlari zikr etib oʻtilgan buyuk siymolar oʻzlarining ilmiy va pedagogik qarashlarida shaxs kamolotida barcha aniq fanlar qatori sanʼat turlari, ayniqsa, musiqa sanʼati keng imkoniyatlarga ega ekanligini eʼtirof etib oʻtganlar. Ulugʻ qomusiy olim Abu Nasr Forobiy bu borada fikr yuritib, “Musiqa nafaqat insonlarni tarbiyalaydi, balki uning ruhini davolaydigan omildir” — deya taʼkidlagan. Shuningdek, musiqaning ruhiyatga taʼsiri, tarbiyaviy quvvati hususida Sharqning buyuk shoir faylasufi Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, musiqa nazariyotchisi Darvesh ali Changiylarning musiqiy meroslari musiqiy-estetik tarbiya muammolarini hal etishda noyob manba boʻlib xizmat qiladi. Oʻzbek xalqining buyuk shoiri va allomasi Alisher Navoiy oʻz asarlarida nazm, qoʻshiq va raqs davra ahliga bagʻoyat zavq-shavq bagʻishlashini taʼkidlaygan.
Hamma davrlarda ham musiqa sanʼati kishilar hayotida muhim oʻrin tutib kelgan. Oʻzida xalqning turmush tarzini, hayotga munosabati va dunyoqarashlarini aks ettirgan. Shunga koʻra taʼlim-tarbiya sohasida sanʼat, uning yetakchi va ommaviy turlaridan boʻlgan musiqaning oʻrni alohidadir. Ulugʻ alloma Ibn Sino fikricha, inson qalbi oʻz tabiati bilan bir-biriga monand boʻlgan tovush va ritmlarni yoqtiradi. Sababi tovush insonlar hayotida eng zarur omillardan biri; tovush insonni hayajonlantiradi, salomatligiga katta taʼsir koʻrsatadi. Ibn Sinoning “Musiqa bilimiga oid toʻplam” asari birinchi maqola muqaddimasida tovushning sezgi organlariga taʼsiri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish hissining paydo boʻlishi kabi masalalarga toʻxtalgan. Unda musiqaning kishi hayotiga qanchalik zarurligi va uning paydo boʻlishi sabablari haqida mulohaza yuritilgan. Inson tabiati yoqimli narsalar orqali yengil tortadi, orom oladi, aksi boʻlsa ogʻirlashadi, oromi yoʻqoladi, nafrati qoʻzgʻaladi.
Shu bilan birga, Ibn Sino mulohazasiga koʻra, ovozning baland-pastligi ham, ularning bir-biridan farq qilishining ham oʻziga xos maʼnosi bor. Bu xil turli-tuman ovozlarda nazokat bilan maʼlum maʼnolar ifodalangan. Bular hammasi oʻsha ovoz sohibiga taʼsir etib, undan kuzatilgan maʼno tushuniladi. Mana shunda olim fikricha, ovozning baland-pastligi, ayniqsa, musiqiy ovoz yoki tovushning darajasi qanday boʻlishligi kishi ruhiga taʼsir etishda ahamiyat kasb etadi. Mana shu mulohazadan keyin, Ibn Sino yoqimli va yoqimsiz ovozlarning hayot uchun qanchalik zarurligini taʼkidlab oʻtgan.
Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi ruhiga taʼsiri haqida ham oʻz fikrlarini bayon etgan. Bu borada alloma oʻzining mashhur: “Qonun-fit-tib” asarida quyidagilarni taʼkidlaydi: “Tanani chiniqtirishda chaqaloqlar uchun juda foydali vositalar qatoriga, birinchidan, yengil tebratish va, ikkinchidan, odatda uxlatish uchun aytiladigan qoʻshiqlar — allalar kiradi. Bolaning ushbu ikki narsani qabul qilish darajasiga muvofiq uning jismoniy mashqlarga va musiqaga moyilligini aniqlaydilar. Ularning birinchisi tanaga, ikkinchisi esa ruhiyatga tegishlidir”. Bunda Ibn Sino maʼnaviy tarbiya bolaning chaqaloq yoshidan beshigini tebratish davomida (jismoniy tarbiya) alla (qoʻshiq) aytish vositalari bilan mushtarak tarzda olib borilishi lozimligini aytib oʻtgan.
“Musiqa – donishmandlik va faylasuflikdan yuqoriroq taʼsirga ega” – degan edi Betxoven. Shu sababli ham art terapiyasida musiqiy usuldan keng foydalaniladi. Gʻarb olimlari olib borilgan koʻplab izlanishlar natijasida shunday xulosaga kelganlarki, musiqa bilan davolash juda katta samaraga ega. Musiqa bilan davolash alsgeymerlar tushkunlik qoʻrquv va uyqusizlik holatida samarali foydalanadi. Musiqani tinglashda – insonning ichki holati musiqa maromiga tenglashib, ijobiy tebranishlarni oʻziga singdiradi. Mumtoz va meditativ musiqa nafaqat kayfiyatni koʻtarib, mushaklar tarangligini kamaytiradi, balki davolash kuchiga ham ega boʻladi.
Oʻyin terapiyasi. Art terapiyasida oʻyinli mashqlar alohida eʼtiborga molik. Oʻyinli mashqlar insonga zavq berish bilan birga, undan ijodkorlikni ham talab etadi.
Sahnada rolli terapiya. Psixologiyada rollarga boʻlinib, psixodrama koʻrinishiga ega oʻyin yoʻnalishni Yakob Moreno asoslagan. Shu oʻrinda sahna koʻrinishlarida ishtirok etish ham inson ruhiyatiga ijobiy taʼsir koʻrsatishini taʼkidlash zarur. Hayotdagi murakkab va ogʻir vaziyatlarni (sahnada aks ettirish) uchun his-hayajonli va muhim ruhiy holatlarni izlab, oʻz ong osti eshigini ochamiz. Teatrlashgan oʻyinlar xotira, diqqat, iroda, his-hayajon, tasavvur va jismimiz holatini faollashtiradi.
Maʼlumki‚ mamlakatimizda teatrning deyarli hamma turlari faoliyat koʻrsatib kelmoqda. Teatr bu yunoncha (tiyation) soʻzidan olingan boʻlib tomoshaxona degan maʼnoni bildiradi. Jajji kichkintoylarimizning sevimli teatri bu qoʻgʻirchok teatridir. Bu teatr orqali bolalar oʻzlariga yaqin va tanish boʻlgan oʻyinchoqlarni, ayiqcha, quyoncha, kuchukcha va boshqa qaxramonlarni jonli ravishda koʻradilar. Teatr bolalarga xursandchilik va quvonch baxsh etish bilan birga katta tarbiyaviy ahamiyatga ham egadir. Shu sababli sahna rolli terapiyasidan foydalanib, inson ruhiy olamiga taʼsir koʻrsatish imkoni mavjud.
Fototerapiya. Psixologik muammolar yechimi shaxsiy oʻsish va oʻz-oʻzini anglashda fototerapiyaning oʻrni muhimdir. Art terapiyasining zamonaviy turi oʻtgan asrning 70-yillarida Amerikada keng ommalashgan. Bunda inson oʻzini suratga tushirishi yoki suratga oʻzi tushib, tayyor suratlar bilan ishlashi mumkin. Bu kabilar boshqa ijod turlari bilan psixik uygʻunlashib, tahlil etiladi. Qoʻshimcha tasviriy texnikalar, mussavirlik kelajak installatsiya tayyorlangan suratlardan interyer maket yasash, raqs va badiiy koʻrinishlar va boshqalar bilan uygʻunlashtiriladi.
Keyingi darsimizda ertaklar terapiyasi haqida hikoya qilamiz. Ushbu usul bolalar uchun nihoyatda zarur hisoblanadi. Bizni kuzatib boring. Art terapiyasining zamonaviy turlaridan oʻzingizga maʼqulini tanlang.
Shoxista Samarova, Chirchiq davlat pedagogika universiteti Psixologiya kafedrasi mudiri
