Quyida “Amerika ovozi” teleradiosi jurnalisti Navbahor Imomovaning Oʻzbekiston respublikasi Xotin-qizlar qoʻmitasi raisi Tanzila Norboyeva bilan suhbatining toʻliq bayoni eʼlon qilingan.
— Tanzila Kamalovna, sizni Vashingtonda koʻrib turganimizdan judayam mamnunmiz. Amerikaga safaringizni Nyu-Yorkdan boshladingiz. Birlashgan Millatlar Tashkilotida hozir ham davom etayotgan ayollar anjumanida Oʻzbekiston nomidan qatnashdingiz, maʼruza qildingiz. Mana Vashingtonga kelib, ketma-ket uchrashuvlardasiz. Tafsilotlar, taassurotlar, maqsadlar qanday?
— Haqiqatdan hozir, Navbahorxon, oʻzingiz aytib oʻtganingizdek, biz, Oʻzbekiston delegatsiyasi, Nyu-Yorkda ayollar masalasi boʻyicha butun dunyo miqyosidagi yirik anjumanda ishtirok etyapmiz. Mana shunday anjumanda Oʻzbekiston davlatidan ayollar delegatsiyasining ishtirok etishi, nufuzli minbarlardan turib ayollar masalasida mamlakatimizda berilayotgan eʼtibor toʻgʻrisida aytib berish judayam katta faxr-iftixor. Chunki, Oʻzbekistonda, oʻzingiz bilib turibsiz, barcha sohalarda islohotlar ketmoqda. Jumladan, bu islohotlar oila, ayollar masalasiga ham taalluqlidir. Shuning uchun taasurotlarimiz juda ham yuqori.
Hamma mamlakatlar oʻz yurtida boʻlayotgan muammolar, ularning yechimi toʻgʻrisida turli takliflar bilan chiqmoqda. BMT, albatta, xotin-qizlar masalalarida qabul qilingan konvensiyalarning davlatlar tomonidan bajarilishi va ularning oldida turgan muammolar toʻgʻrisida ochiq oydin muhokama qilinyapti.
Albatta, Oʻzbekiston oʻzining ijobiy faoliyati bilan birgalikda mana shu borada oʻzi uchun ham qandaydir yangi yoʻnalishlar, yangi takliflarni ham alohida masala qilib belgilab boryapti. Bu biz uchun juda foydali. Mening kasbdoshim xotin-qizlar masalalari boʻyicha tadbirkorlar palatasi, ishbilarmon ayollar assotsiatsiyasi rahbari ham ishtirok etyapti. Mana bugungi kunda men Vashingtonda boʻlsam, u nodavlat tashkilot vakili sifatida Nyu-Yorkda forumlarda qatnashmoqda. Bizning mamlakatimizda, oʻzingizga maʼlum, fuqarolik jamiyatiga katta eʼtibor berilgan.
Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish boʻyicha davlatimizda olib borilayotgan katta siyosatda ularning ham faol ishtirokini taʼminlash masalasi bor. Shu bois ular uchun ham bu muloqotlar juda foydali deb bilaman. Oʻz hamkasblaridan koʻp yoʻnalishlar oladi,tajribasidan oʻrganadi. Bu nafaqat Oʻzbekistonda olib borilayotgan ishlarni namoyish qilish imkoniyati, balki u yerdan ham foydali yoʻnalishlarni olib, Oʻzbekistonda amaliyotga tadbiq qilish asosiy vazifamiz hisoblanadi.
— BMTda soʻzlaganingizda Oʻzbekistonda xotin-qizlarning bugungi maqomini qanday tasvirlab berdingiz?
— Judayam yaxshi savol… Mamlakatimizda xotin-qizlarga boʻlgan munosabat oʻzgacha. Negaki, hech qaysi bir mamlakatda xotin-qizlar bilan shugʻullanadigan tashkilot rahbariga bosh vazir oʻrinbosari maqomi berilmagan. Yoki boʻlmasa eng quyi boʻgʻingacha xotin-qizlar boʻyicha ishlayotgan mutasaddilarga hokim oʻrinbosari degan maqom berilmagan. Mana shu bizning mamlakatimizda azaldan ayolga juda katta eʼtibor, katta ishonch bildirilganidan dalolat…
Davlatimiz rivojlanishining beshta asosiy yoʻnalishlariga bagʻishlangan strategiya eʼlon qilingan. Mana shu strategiyaning ijtimoiy sohalarni rivojlantirish boʻlimida xotin-qizlar maqomini koʻtarish, ularning davlat va jamiyat qurilishida ishtirokini koʻpaytirish, bandligini, ijtimoiy himoyasini taʼminlash masalalalari judayam chiroyli aks ettirilgan.
Bu strategiya faqatgina qogʻozda qolib ketgani yoʻq. 2018 yilda 2 fevral kuni davlatimiz rahbari tomonidan chiqarilgan maxsus farmonni tarixiy farmon degan boʻlardim, chunki mamalakatimizning mustaqillik yillaridagi tarixida xotin-qizlarga alohida gʻamxoʻrlik koʻrsatishga qaratilgan bunday farmon hali boʻlmagandi.
Shuning uchun biz oʻzimizning maʼruzamizda mana shu farmonga boʻlgan eʼtiborni ham, amaliyotini ham tasvirlab berdik. Vaqt juda qisqa boʻldi, maʼruza uchun. Hamma narsani gapirib boʻlmaydi, lekin BMTning katta anjumani doirasida oʻtkazilayotgan boshqa yigʻilishlar ham bor, shularda ham qatnashib shu masalalarni keng yoritishga harakat qildik.
Birinchi navbatda, ayollarimizni farmon doirasida xotin-qizlarga katta imkoniyatlar berilganini, oila institutini rivojlantirishga katta urgʻu berilganini alohida qayd etib oʻtdik. Xotin-qizlarimizning bugun jamiyatimizdagi barcha sohalardagi rivojlanish jarayonida faol ishtiroki muhim. Bugungi kunda mamlakatimizda hamma mehnat qilayotgan insonlarning sal kam yarmini xotin-qizlar tashkil qiladi. Ular bugun nafaqat oldingi anʼanaviy sohalar, yaʼni taʼlim, sogʻliqni saqlash, madaniyatda, balki huquq, tadbirkorlik singari sohalarda ham faoliyat olib boradi. Ular nafaqat qaror qabul qilish jarayonida, parlament, balki eng quyi boʻgʻinlardagi korxonalarda ham rahbarlik qilish, tadbirkorlik subyektlariga rahbarlik qilishi, ularga berilayotgan erkinlik, imtiyozlardan foydalangan holda salohiyatini chiroyli namoyon qilmoqda.
Farmonda aniq vazifalar qoʻyib berilgan. Birinchi vazifa — xotin-qizlarimizning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, hamma sohalardagi faolligini taʼminlash. Ikkinchidan, ogʻir sharoitdagi ayollarni qoʻllab quvvatlash, ularning muammolarini joyiga chiqqan holda hal qilish. Uchinchidan, xotin-qizlarimizni huquqbuzarlik, turli jinoiy yoʻllarga kirishlarining oldini olish boʻyicha profilaktika chora-tadbirlari koʻrish. Toʻrtinchidan esa ayollarning bandligini taʼminlash.
Biz BMTdagi chiqishimizda xotin-qizlarning hayotga integratsiyasi, ishtirokini taʼminlash yoʻlida olib borilayotgan ishlar, yangi yoʻnalishlar haqida gapirib berdik.
Xotin-qizlar oʻrtasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish masalasi… Bu borada, ayniqsa, qizlarning faolligi oshyapti. Bunda 2010-yilda San-Fransiskoda joriy qilingan loyiha toʻgʻrisida qisqa axborot berdik. Qizlarimiz hozir mobil telefonlarda ilovalar qilib, ular oʻzlarini qiynayotgan muammolar haqida maslahat oladi. Bu loyiha BMT Taraqqiyot Dasturi doirasida amalga oshirilmoqda. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari hozir hayotimizda juda muhim.
— Mana shu sammitda asosan jinsiy tengsizlik va qishloq xotin-qizlarining hayotini yaxshilash haqida gap ketyapti. Mana siz rasmiy pozitsiyani tushuntirib berdingiz, koʻrilayotgan siyosiy chora-tadbirlar haqida gapirdingiz. Lekin real olib qaraydigan boʻlsak, siz mamlakatda yurasiz, real hayotni bilasiz… Xotin-qizlarni sizning nazaringizda nima koʻproq qiynaydi? Ulardan biz soʻraganimizda “yondashuv” deyishadi. Qoʻshilasizmi, shu fikrga?
— Nimaga yondashuv?
— Ularga nisbatan yondashuv, yaʼni koʻplab xotin-qizlar oʻzlarini jinsiy kamsitilgan deb bilishadi.
—Qandaydir holatda, ular ayrim holatlarda toʻgʻri ham gapirishadi. Chunki, qishloqdagi ayollar, eng chet mahallalarda istiqomat qilayotgan ayollarga eʼtibor boʻlmagan desak toʻgʻri boʻladi. Tadbirlar oʻtkazsak, ayniqsa, oʻzimning tashkilotimizga nisbatan tanqidiy yondashib kelganman, seminarlar, konferensiyalar, yigʻilishlar oʻtkazsak, qiynalgan, chet qishloqlardagi xotin-qizlar qatnasha olmasdi, ularga umuman eʼtibor boʻlmasdi, yillar davomida.
Oʻtgan yili, oʻzingizga maʼlum, muhtaram Prezidentimiz tomonidan “Xalq bilan muloqot yili” deb eʼlon qilingan edi. Mana shu xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili doirasida eng chekka qishloqlardagi opa-singillarimiz hayotidan boxabar boʻlish imkoniyatiga ega boʻldik. Men oʻzim mana shu tashkilot rahbari sifatida yuragimdan quvonib suyunyapmanki, pastga tushsak, muammoni hal qilish yoʻllari koʻz oldimizda shunchalik aniq namoyon boʻlar ekan. Shundan kelib chiqqan holda turli strategiya, dasturlar belgilash mumkin. Ularni qiynayotgan muammolarni hisobga olib…
Avvallari qanaqa boʻlardi? Men koʻp yillar Vazirlar Mahkamasida ham ishlaganman. Oldinlari davlat dasturlarini qiladigan boʻlsak, har yilga nom berish anʼanasi bor, 1992 yildan boshlab, bu dasturlar kabinetda yozilardi. Mutaxassislar chaqirilardi-da, u yoki bu vazirlikda shakllantirilardi. Lekin hozir Prezident talablariga binoan birorta dastur bir-birini qaytarmaydi. Birorta bir tumanning dasturi boshqa bir tumanning dasturiga oʻxshamaydi. Chunki har bir tumanda yashayotgan ayollar, yoshlar, bolalarimizni qiynayotgan muayyan muammolari bor. Oʻshalarni bartaraf qilishga qaratilgan. Individual dasturlar boʻlyapti. Bu nafaqat mening, barcha davlat rahbariyati tizimida ishlayotgan xodimlarning koʻzini ochdi desam mubolagʻa boʻlmaydi. “Xalq bilan muloqot yili” bir yilda tugab qolgani yoʻq. Bizga oʻtgan yili Prezidentimiz shu yondashuvni oʻrgatdilar. Shu yondashuv asosida ishlash, dasturlar yoki choralar kabinetlarda oʻtirib emas, balki pastga tushib, aholining tub qiziqishlarini, tub manfaatlarini, ularning ehtiyojlarini oʻrgangan holda qilish kerak degan gapni oʻrgatdilar.
Mana shu endi amaliyotga kirib keldi. Endi biz boshqacha ishlay olmaymiz.
Masalan, oʻzim Nyu-Yorkka kelishdan oldin, faqat tumanlarda yurdim. Eng ogʻir tumanni olamizda, koʻrsatkichlari yaxshi boʻlmagan, ishsizlik muammolari yuqori boʻlgan yoki infrastruktura, gaz-suv muammolari boʻlgan joylarga borib, 10 kun davomida butun sohaning odamlari bilan oʻsha masalalarni hal qilamiz, joyida. Dasturlar, davlat byudjetining mablagʻini yoʻnaltirish, kerak boʻlsa, davlat rahbariga har bir joyda boʻlayotgan vaziyat yetkaziladi. Davlat rahbarimiz hamma masalalarni hal qilib beryapti.
Hozirgi aytgan gapingizda jon bor. Bu oldingi qarashlar edi. Menimcha, bir yildan beri shu islohotlar menga yetib kelmadi, oilam manfaat koʻrmadi deydigan ayol yoki oila qolmadi. Chunki har birining oilasida 100 martalab kirib chiqdim. Eshitayotgan boʻlsangiz kerak uzoqda boʻlsangiz ham, uyma-uy yurish tizimi, yaʼni xonadonlarga kirib aholining muammosini oʻrganyapmiz.
Prezidentimiz davlat rahbarlariga xalq xizmatkor emas, xalqqa davlat rahbarlari xizmatkor degan shiorni olgʻa surganlar. Shuning uchun mana shunday opa-singillarimiz mening yuragimning ogʻrigʻi. Masalan biror ayol qiynaladigan, muhtoj boʻladigan boʻlsa, yomon yoʻlga kirib ketayotgan boʻlsa, bizning kelajagimiz, ayollarimiz shaʼnigayam isnod boʻladi.
Hozir har bir mahallada hayotda qiynalib qolgan, kamsitilgan, ishsiz yoki turmush oʻrtogʻi chetga chiqib ketib boquvchisiz qolgan ayollar roʻyxati bor. Ularga biriktirilgan xodim, murabbiylar bor. Ularga moddiy, psixologik yordamlar koʻrsatilishi butun respublikamizda qizgʻin davom etyapti.
— Oʻzingiz aytganingizdek, xotin-qizlar Oʻzbekiston jamiyatining yarmi. Siz qilayotgan, boshlagan tashabbuslar, chora-tadbirlar ularga yetib bormagan taqdirda ular oʻzlari murojaat qilishlari mumkinmi?
— Ha, mumkin.
— Sizga hozir tashqi dunyo, xalqaro hamjamiyat, xususan AQSH Oʻzbekistonda boshlangan islohotlarni amalga oshirayotgan yetakchi rasmiylardan biri sifatida qaraydi. Nufuzingiz bu yerda ancha baland. Siz, birinchidan, Bosh vazir oʻrinbosarisiz va Xotin-qizlar qoʻmitasi raisisiz. Bunday olib qaraganda, Oʻzbekistondagi eng qiyin vazifalardan biri sizning zimmangizda. Mehnat sharoitini yaxshilash, ish joylarida adolatni taʼminlash, mehnatkashlar manfaatlarini himoya qilish… Ikkinchi jihatdan esa Oʻzbekistondagi barcha siyosiy-ijtimoiy jarayonlar cheksiz taʼsir koʻrsatadigan ayollar hayotini yaxshilash vazifasi ham sizga yuklangan. Qanday eplash mumkin, shuncha murakkab vazifalarni bir paytda?
— Haqiqatdan ham Bosh vazir oʻrinbosari degan maqom bekordan bekor berilmagan. Menda ikkita yoʻnalish bor. Xotin-qizlar qoʻmitasi raisi sifatida oddiy ayollarni, oddiy oʻzbek ayoli sifatida himoya qilishim kerak. Muammolarini aniqlab, Bosh vazir oʻrinbosari sifatida boshqalarning eʼtiborini qaratishim kerak.
— Sizda shunday vakolatlar bor, demak?
— Bunga menda vakolat bor. Huddi shunday vakolat pastdagi quyi tizimlarimizda ham bor, yaʼni hokim oʻrinbosari, Bosh vazir oʻrinbosari sifatida har qanday vazirlikka topshiriq berish mumkin, xotin-qizlar masalalari boʻyicha… Men oʻzim tushunamanki, bu judayam katta masʼuliyatli yuk, eng ogʻir vazifalardan biri. Oʻzbekchasiga aytganda, aravamiz juda ogʻir. Mana shu aravamizni tortish uchun uning gʻildiraklari soz boʻlishi kerak-da. Shuning uchun tizimimizdagi xodimlarimizning malakasini oshirish kerak. Ayollarimiz, yigitlar ham kelayapti hozir, ularni malakali qilib tayyorlash masalasi eng asosiy vazifalardan biri.
Davlatimiz Markaziy Osiyoda eng katta davlat — 32 milliondan ortib ketdik hozir. Haqiqatda shtatlarga 100-200 nafar odam berganda ham buni eplab boʻlmaydi. Shuning uchun ham hammani ishlatish uchun joylardagi boshlangʻich tashkilotlarimizni kuchaytirayapmiz. Yaʼni, har bir tashkilot, korxona, muassasalarda oʻzimizning quyi boʻgʻindagi boshlangʻich tashkilotlarimiz har bir jamoadagi ayollarning ahvoli, salomatligi, mehnat sharoitlari, madaniy dam olishlari, sport bilan shugʻullanishi, ular oʻrtasida tadbirlar, turizm rivojiga eʼtibor berilyapti. Ayollarni, kerak boʻlsa, tashqi davlatlarga olib chiqib, aylantirish boʻyicha katta rejalar qilib, ularni amalga oshiryapti.
Bizda 48 foiz mehnat resurslarini ayollar tashkil qiladi. Ishlayotganlarning ham sal kam yarmi ayollar. Shuning uchun mehnat jamoalarida kasaba uyushmalarining yordamiga tayanamiz. Bilasiz, bosh kelishuv bor hukumat oʻrtasida. Ish beruvchilar, yaʼni savdo-sanoat palatasi va kasaba uyushmalari oʻrtasida. Bundan oldingi lavozimda ishlaganimda koʻrganman, kasaba uyushmalarida shunday bir bosh kelishuv degan hujjat boʻlmagan ekan. Xodimlar nomidan kasaba uyushmasi hukumatga talablar qoʻygan. Mana shu bosh kelishuvda aks ettirilgan. Hukumat buni tan olib, imzo chekib bergan, qilib beraman deb. Yaʼni unda mehnatga haq toʻlash, mehnat sharoitlari xavfsiz boʻlishi, xodimlarning ijtimoiy himoyasi va koʻp majburiyatlar yozilgan. Shular qatorida xotin-qizlarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan taʼminlanishi va himoya qilish masalasini ham alohida boʻlim qilib, yozgan ekanmiz oʻshanda. Va uning asosida har bir mehnat jamoasida jamoa shartnomalari qabul qilingan. Unda mana shu jamoada ishlayotgan ayollarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan ehtiyojlarini taʼminlash masalalari aks ettirilgan.
Ish beruvchilar bizning mamkalatimizda ushbu majburiyatlarni oladi. Yaʼni ayollarimiz ishlaydigan boʻlsa, erkaklarniki bilan teppa-teng oylik olishi… Bizda bu borada muammo yoʻq. BMTning ayollar masalasidagi katta anjumanida eshityapmanki, ayol jinsi boʻladigan boʻlsa, unga oylik masalasida muammo ekan.
— Dunyo boʻylab ayollar erkaklardan 23 foiz kamroq oylik oladi. Oʻzbekistonda bu muammo emasmi?
— Yoʻq, muammo emas. Chunki qonunlarimizda ham, amaliyotda ham ayol boʻladimi, erkak boʻladimi, teng.
— Demak, Oʻzbekistonda teng mehnat uchun teng maosh kafolatlanadi?
—Jinsga qarab cheklash degan narsa yoʻq bizda. Umuman bu tushunchaning oʻzi ham yoʻq. Ayol erkak bilan teng oylik oladi. Kerak boʻlsa, ayollarga koʻproq toʻlanadi. Turli jamoa shartnomalari orqali, qoʻllab quvvatlash imtiyozlari koʻproq ayollar uchun. Ikkinchi tarafi — ayollar erkaklar bilan teng, har turli pozitsiyalarni egallaydimi yoʻqmi degan savolda muammo bor. Lekin bu boʻyicha ham davlat rahbarimiz, ancha oldinda qarab, harakat qilgan. Masalan, maktabgacha taʼlim vaziri ayol kishi boʻldi. Iqtisodiyot vazirimiz bor edi, ayol kishi. U hozir Prezident ofisida ishda. Ayollarimiz mana vazir oʻrinbosari. Oldinlari boʻlmasdi. Mana shunaqa katta yoʻnalishlarga tayinlanayotgani istiqbolli rejalar amaliyotga tadbiq qilinayotganidan dalolat.
Hamma davlatning ham oʻziga yarasha muammosi bor. Bizning mamlakatimizda buni katta muammo deb aytmaymiz. Bizda Senatda, quyi palatada ayollarimiz juda faol. Rejamiz keyingi saylovlarda, siyosiy partiyalar bilan faol ish olib borayapmiz. Faol xotin-qizlarning rezervini shakllantirib, ayollarni saylovlarga oldinroq tayyorlab, yaʼni erkaklar bilan teng qatnashib, qonunda belgilangan haqiqiy 30 foizni ular ham egallasin, har ikki palatada. Shu boʻyicha tayyorgarlik ishlari olib boryapmiz.
Bir necha yildan keyin ayollarimizdan vazirlar, vazir oʻrinbosarlari, yirik kompaniyalar rahbarlari chiqsin bemalol. Chunki oʻzbek ayollarining salohiyati juda yuqori.
— Harakat qilgan ayollar hokimiyatga intilsa, deylik, qaror qilish lavozimlariga intilsa, uddasidan chiqadi, demoqchimisiz?
— Uddasidan chiqadi. Hech qanaqa toʻsiq yoʻq. Oʻzim, masalan, muammo boʻlsa ochiq gapiraman, toʻsiq yoʻq. Faqat ayollar oʻzlari Oʻzbekistonda erkakka yoʻl beradi. Erkak asosiy tayanchimiz hisoblanadi. Oʻzimning faoliyatimda ham aytamanki, biz ayolmiz deb ayolligimiz uchun shu lavozimda oʻtirishimiz shart emas. Haqiqatdan kuchli boʻlsak, bilimimiz yaxshi boʻlsa, turmush oʻrtogʻimiz rozilik berib, birgalikda oilaning ogʻir aravasini birga tortamiz deb kelishib olsangiz, marhamat. Lekin erkak yoʻl bermadi deb oiladan voz kechish ham notoʻgʻri boʻlsa kerak.
— Oʻzbekistondagi hozirgi murakkab jarayonlarda aravani ayollar va erkaklar birga tortishi kerak.
— Albatta, bu jarayonlarni erkaklarning oʻziga tashlab qoʻyish notoʻgʻri boʻladi. Biz, ayollar, katta lavozimlarda albatta ishlashi kerak degan fikrdan yiroqmiz. Chunki bizda koʻpchilik ayollarning oʻzi ham xohlamaydi. Oʻzi ham uyda oʻtirib yoki oʻziga yaqinroq ish joyi tanlashga harakat qiladi.Men farzandlarimga qarashim kerak, oilamning tinchini taʼminlashim kerak, deydi. Biz buni ham hurmat qilamiz. Bu ham ayolning huquqi. Shuning uchun xalqaro tashkilotlarda ayollar teng emas ekan, ular bu joyda kamroq ekan, degan fikrlarga biz mutlaqo qoʻshilmaymiz. Hamma davlatda oʻziga xos urf-odatlar va anʼanalari bor. Mamlakatimiz ayollarining qarashlarida oila birinchi oʻrinda turadi.
Mana oʻzimga, sizning oʻzingizda ham qarab faraz qilish mumkin, oilamizda shu sharoit borki, biz shunday xizmat safariga ham boramiz, yuramiz. Lekin baʼzi ayollarning bunday sharoiti boʻlmasligi ham mumkin. Ayollar oʻzi ham shu narsani xohlamaydi. Shuning uchun ularga ham chiroyli sharoit qilib berishga harakat qilyapmiz. Uyda kasanachilik mehnatlari bor. Uyda oʻtirib tadbirkorlik qilishi mumkin. Yaqinroq joylarda ishga kirib, mehnat qilsin. Ularning qiziqishlariga qarab, sharoit yaratyapmiz.
— Oʻzbekistonga xos mentalitet haqida gapiryapsiz. Bu yerda muzokara va uchrashuvlarda asosiy mavzu — Oʻzbekistondagi nozik masala — majburiy mehnat. Uzoq yillar davomida Oʻzbekiston hukumatida bu biz uchun tabiiy hol, paxtani hashar orqali teramiz, paxtani hamma terishi kerak degan yondashuv bor edi. Lekin oʻtgan 1-2 yilda bu yondashuv oʻzgardi. Sizni tinglaydigan boʻlsak, Oʻzbekistonda bolalar mehnatiga chek qoʻyildi, lekin majburiy mehnatni yoʻq qilishga hali uzoq mehnat qilishimiz kerak, deb kelasiz. Bu haqda qanday gaplar eshityapsiz Vashingtonda, hozirgi uchrashuvlarda? Umuman, toʻsiqlar nima, majburiy mehnatdan qutulish uchun?
— Oʻzi mamlakatimizga mana shu ikkita tamgʻa… Tamgʻa desak toʻgʻri boʻladi. Bolalar mehnati va majburiy mehnat degan muammo. Bu Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan 2008 yildan boshlab qoʻyilgan tamgʻa. Iyul oyida Xalqaro mehnat tashkilotining konferensiyasida qatnashganimizda esimda… 2012 yilda birinchi marta kasaba uyushmalari federatsiyasi raisi sifatida ishtirok qilganman. Oʻshanda hech kim biz bilan gaplashishni xohlamagan.
Jeneva shahrida boʻlib oʻtgan anjumanda faqat Oʻzbekistonda bolalar mehnati, Oʻzbekistonda goʻyoki hamma maktab, tashkilotlar yopiladi, hamma paxta yigʻim-terimiga chiqib ketadi degan tassavvur boʻlgan. Haqiqatda bu gapning qandaydir qismi toʻgʻri boʻlgan, ular aytgan darajada boʻlmasa ham. Lekin bizning mamlakatimizda paxta yetishtirish yakkahokimlik hisoblangan, Sovet davridan qolib ketgan ogʻir merosdan biri boʻlgan. Birdaniga bozor iqtisodiyotiga oʻtishda paxta yetishtirish mexanizmiga oʻtish ham juda qiyin boʻlgan.
U bosqichma-bosqich amalga oshirilgan. Lekin mexanizatsiya masalalalari ortda qolgani uchun, bozor munosabatlari sohasiga yaxshi oʻtolmagani uchun ham shu muammolar yuzaga kelgan.
2008 yilda Xalqaro mehnat tashkilotining bolalar mehnatiga oid boʻlgan ikkita konvensiyasini Oʻzbekiston ratifikatsiya qilgan. Mana shu ratifikatsiyadan keyin hukumatimiz tomonidan qattiq ishlar olib borildi. Oʻsha paytlarda Shavkat Mirziyoyev Bosh vazir edilar. Oʻsha paytda u bu masalani oʻz boʻyniga olib, Xalqaro mehnat tashkilotini birinchi marta monitoring qilish uchun Oʻzbekistonga kiritishga u kishi rozilik bergan. Oʻshanda kasaba uyushmalari federatsiyasi raisi sifatida bolalar mehnati boʻyicha tuzilgan muvofiqlashtiruvchi kengash raisi, jamoatchiligi asosida, boʻlganman. Va 17 ta vazirlik, idora tashkilotlarini birlashtirib vaziyatni oʻrganish, muammolarni aniqlab, qanday qilib bolalar mehnatidan qutulish kerakligini, Bosh vazir rahbarligida shu ishlarni amalga oshirganmiz.
2013 yilda dastlab ish boshlangan boʻlsa, Xalqaro mehnat tashkiloti 2013 yildayoq bolalar mehnati tizimli ravishda Oʻzbekistonda yoʻq degan xulosani bergan. Lekin baribir xavf-xatarlar ham bor deyilgan.
Haqiqatdan ham bor edi. Ularni bartaraf qilish uchun, birinchi navbatda, masalaga loqayd boʻlgan hokimlarni oʻqitish masalasi, davlat boshqaruvi akademiyasida hokimlarni oʻqitish, shu oʻqish tizimiga biz, xalqaro mehnat standartlarini qoʻshib, ularning shu boʻyicha salohiyatini oshirishga qaratilgan ishni boshlagan edik.
Ikkinchidan, hamma xodimlar sogʻliqni saqlash, mahalla tizimi va hokazo, malakalarini oshirish institutlari, oʻquv kurslarida milliy va xalqaro mehnat standardlarini oʻrgatish boʻyicha darslar joriy qildik.
Oʻzim ham treyner sifatida ularning oʻqishida faollik koʻrsatdim. Kasaba uyushmalari, Mehnat vazirligi borib, u yerga oʻqitdik. Birinchidan, xalqimizning salohiyati oshirish kerak edi. Bu boʻyicha tushunchasi ham yoʻq edi. Nima endi? Oilada bola koʻpku, teraversin paxtani, onasiga qarashayapti-da, degan tushuncha bor edi. Lekin u ogʻir mehnat turlariga kiritilgani toʻgʻrisida ota-onalar bilmas edi. Bu oilalarda bolalarni urib ishlatish emas, bilmaslik tufayli ham boʻlishi mumkin edi. Lekin bor edi — maktablarda, kollejlarda maktab oʻquvchilarini olib chiqib ketish. Bor edi bu narsalar. Fermerlar masalan bemalol kollej rahbarlariga murojaat qilib, kelishib olib bolalarga terdirishi mumkin edi. Lekin 2013-yilda Bosh vazirimiz tomonidan bu narsaga chek qoʻyildi. 2014, 2015-yil va hozirgi kunga qadar Oʻzbekistonda bolalar mehnati qayd etilmaydi, yoʻq degan xulosani oldik.
— Qayd etilgan taqdirda ham chora koʻrilishi kerak, shundaymi?
— Qayd etilgan taqdirda, davlat shunday yaxshi tizim joriy qilinganki, ular birinchi navbatda, joyiga qaytariladi va ota-onalarga tushuntirish, darsdan oʻz ixtiyori bilan chiqib ketgan boʻlsa, oʻqituvchiga chora koʻriladi.
BMTda ham, ayniqsa, Vashingtonda boʻlayotgan uchrashuvlarda, koʻp uchrashuvlar tinmasdan, hamma bizni — Oʻzbekistonni tabriklayapti. Aynan mana shu ikki ogʻriqli masalalarga Oʻzbekistonda chek qoʻyilgani bilan tabriklayapti.
Birinchi navbatda, bularga ijobiy taʼsir qilgan narsa. Muhtaram Prezidentimizning oʻtgan yili BMT yuqori minbaridan soʻzlagan nutqida tan olinganidan tashqari biz Xalqaro mehnat tashkiloti bilan bu borada ish olib borayapmiz. Hamkorlikni davom ettiramiz, degan maʼnoda maʼruzada aytib oʻtgan edilar. Shu maʼruzaning oʻzi bularga davlat rahbari hayrixoh boʻlganidan xursand ekanini qayd etmoqda. Majburiy mehnatni ham, BMTga kelib ketganlaridan keyin bu masalaga juda qattiq topshiriq ketgan, yaʼni davlatimizda bora-bora bu masala kun tartibidan mutlaqo chiqib ketadi.
Chunki davlatimizda paxta yetishtirishda klaster metodiga oʻtilyapti. Har bir viloyatlarda shu yoʻnalishga oʻtilyapti, yaʼni tadbirkorlar ekishdan boshlab to tayyor mahsulotga keltirganga qadar bu ish bilan oʻzi shugʻullanishi joriy qilinyapti.
— Lekin oʻsha tadbirkor ham majburiy mehnatga tayanishi mumkin…
— Yoʻq, asosiysi majburiy mehnat mutlaqo boʻlmaydi. Bu ishlar boshlangan hozir. Navoiy viloyatida boʻldim. Ularda yollash mehanizmlari zamonaviy, jahon standartlariga javob beradigan, yaxshi ish haqi toʻlanadigan, mehnat sharoitlar yaxshilangan, yaʼni ijtimoiy himoyasi taʼminlangan tizim asosida odamlar yollanadi.
— Demak, paxtani terish uchun mavsumiy ishchi kuchi yollash mumkin?
— Albatta. Bizda, masalan, baribir mehnatga ehtiyoj bor, ishsizlik muammosi bor. Oʻzbekiston uchun ishsizlik muammosi birinchi muammo. Davlat rahbari olib borayotgan siyosat ham avvalo, aholini ish bilan taʼminlash masalasi. Shuning uchun bunday mavsumiy mehnatlar bizning davlatimiz uchun doimiy boʻladi. Bu paxta terimi boʻladimi, mana hozir meva-sabzavotchilikka katta urgʻu berilyapti, mavsumiy ish, albatta, boʻladi.
— Endi, tanqidiy taraflar bor, bilasiz. “Paxta kampaniyasi” degan xalqaro koalitsiya bor, Oʻzbekistonda majburiy mehnatga qarshi targʻibot olib borayotgan. Inson huquqlari tashkilotlari bor, “Human RightsWatch”, masalan. Ular bilan aloqadasiz, bilamiz buni. Ularga ham hamkor yoki ehtimoliy hamkor sifatida qaraysizmi? Toʻgʻri, mana Xalqaro mehnat tashkiloti bilan ishlayapsiz. Lekin boshqalar-chi? Shu paytgacha Oʻzbekiston hukumatini keskin tanqid qilib, hozirda islohotlar boshlanganini tan olib, lekin oʻsha tub muammolarni hamon olgʻa surayotgan tomonlar bor.
— Mana shunday xalqaro tashkilotlar oldin faqatgina salbiy masalalarni aytardi Oʻzbekistonga nisbatan. Biz Xalqaro mehnat tashkiloti misolida ular bilan ishlash qanday boʻlishini ham koʻrdik. Masalan, Xalqaro mehnat tashkiloti 2012-yilda Jenevaga borganimizda hech kim biz bilan gaplashishni xohlamagan, xuddi biz qandaydir kasallangan mamlakatdek… Lekin keyinchalik muzokaralar olib borib, davlatimizga taklif qilib, vaziyatni koʻrsatib, ular bilan birga mamlakat dasturlarini ishlab chiqib, ularni ham jalb qilib, ularning ishtirokini taʼminlaganimizda katta bir ijobiy natijalarga erishdik.
— Orada ishonch shakllana boshladimi?
— Shuning uchun oʻylaymizki, “HumanRights Watch” deymizmi yoki paxta koalitsiyasi, kecha ular bilan ham uchrashuv oʻtdi. Ular judayam ijobiy hozir. Prezidentimiz olib borayotgan siyosatdan ijobiy taassurotda ekanini oʻsha tashkilotlar ham bildiryapti. Ular ham toʻgʻri tushunchalarga ega boʻlmagani uchun, ayrim bitta yarimta odamlarning maʼlumotiga asoslangan holda butun davlat toʻgʻrisida xulosa chiqarayotganini oʻzlari ham tan olishyapti, bu narsa bor. Lekin ularning gapiniyam biz toʻgʻri qabul qilishimiz kerak.
Bu tashkilotlarning ham qaysidir jihatlari toʻgʻri boʻlishi mumkin. Ular notoʻgʻri gapirayapti, demayman. Ularni ham toʻgʻri qabul qilib, Oʻzbekistonda olib borilayotgan strategiyamiz, ustuvor yoʻnalishlarimiz, dasturlarimiz, harakatlarimizning hammasiga biz korrektirovka kirgizib, choralarni belgilashimiz kerak.
— Ular mustaqil monitoring boʻlsin degan talabni qoʻyadi. Oʻzimiz mustaqil borib tekshira olaylik, degan talabni qoʻyadi, bunga rozimisiz?
— Bizda hozir ochiqlik-oshkoralik… Koʻrib turibsiz, hamma tomonlama. Oʻzimiz har yili oʻtkaziladigan monitoringimiz, masalan, buni hukumat oʻtkazmaydi. Bu monitoring bolalar va majburiy mehnat boʻyicha tashkil qilingan muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan tashkil qilinadi. Bunda kasaba uyushmalari, boshqa nodavlat tashkilotlar keng jalb qilingan. Yaʼni bu monitoringning oʻzi mustaqil. Jahon banki qoʻshilgan bunga. Lekin bularning gapi: boshqa odamlar ham yetkazib tursin bizga. Bunga men qoʻshilmayman.
Monitoring oʻrkazishning oʻzi katta bir bilim, salohiyat. Uning oʻzining baholash mezonlari bor. Uni toʻgʻri kelgan odam borib olib, baholayman deydigan boʻlsa, notoʻgʻri boʻladi. Shuning uchun eng nufuzli Xalqaro mehnat tashkilotini biz mana shu sohadagi vakolatli organ hisoblaymiz. Shu tashkilotga ishonamiz. Chunki ular bizga qanday xavf-xatarlar borligini koʻrsatib beryapti. Ularni bartaraf qilish uchun tegishli choralar belgilayapti. Oxirgi 3-4 yilda majburiy mehnat xavf-xatari kamayib bormoqda. Oʻzbekistonda majburiy mehnat yoʻq degan xulosani Xalqaro mehnat tashkiloti ham 2-3 yildan beri beryapti. Bu, birinchidan,
Prezidentimizning olib borayotgan katta qishloq xoʻjaligi, iqtisodiyot sohasidagi islohotlari natijasi deb bilamiz. Ikkinchidan, nodavlat sektorlarning ham hukumatga berayotgan yordami deb hisoblaymiz. Uchinchidan, Xalqaro mehnat tashkilotining ham ishtiroki borligini biz tan olamiz.
Shuning uchun mana shu tashkilotlar agar bizga toʻgʻri yoʻnalish bersa, toʻgʻri hamkorlik qilsa, biz qabul qilamiz. “HumanRights Watch” Oʻzbekistonga borib yuribdi. Ular bilan biz juda koʻp muloqot qilyapmiz. Ularning gaplari boʻyicha birga ishlash tarafdorimiz. “Cotton Campaign” (Paxta kampaniyasi) ham kelmoqchi boʻlyapti, marhamat, kelsin. Oʻzbekistondagi vaziyatni koʻrsatamiz. Asosli takliflar boʻladigan boʻlsa, qabul qilamiz va birgalashib amaliyotga joriy qilamiz.
— Muhimi, hamkorlikka ochiqsiz?
— Muhimi, hamma tashkilotlarning fikrini hurmat qilish va ijobiy qarash kerak. Lekin bu fikrlar oʻrinlimi yoʻqmi, muzokaralar davomida aniqlash mumkin. Ular ham buni toʻgʻri tushunishadi.
— “Paxta kampaniyasi” tashqi bosim edi Oʻzbekistonga nisbatan. Ular oʻzlarining faoliyatini tahlil qilganida Oʻzbekistondagi jarayonlarga qarab bizning faoliyatimiz foyda berdi, biz taʼsir koʻrsata oldik deyishsa, siz nima deysiz?
— Yoʻq, bu narsaga qoʻshilmayman. Chunki Oʻzbekistonda oldinlari ham tanqid boʻlgan, lekin Oʻzbekistonda hayrixohlik, saʼy-harakat boʻlmasa, hech narsaga erishib boʻlmaydi. Shuning uchun buni, birinchi navbatda, davlatimizning siyosati deb bilamiz. Qadamma-qadam shu masalalarni hal qilishga qaratilgan. Bular bizning asosiy hamkorlarimiz, ishtirokchi sifatida biz bilan birgalikda erishgan muvaffaqiyati deb bilamiz. Lekin ular oʻzi borib, bir narsani toʻgʻrilay olmaydi. Oʻzbekiston hukumati yoki davlat rahbarining hayrixohligisiz hech narsaga erisholmaydi. Birinchi navbatda, bu — Oʻzbekistonning muvaffaqiyati, davlat rahbarining katta bir erishgan natijasi. Lekin bularning ishtirokini, albatta, tan olamiz.
— 8 mart kuni munosabati bilan Prezident Shavkat Mirziyoyevni tinglaganimizda bir narsa oʻzgarganini koʻrdik. Odatda nafosat, goʻzallik bayrami sifatida nishonlanib kelingan bayramda bu safar Prezident ijtimoiy-siyosiy maʼruza qildi. Yaʼni, Oʻzbekiston xotin-qizlarining jamiyatdagi oʻrni naqadar siyosiy-ijtimoiy ahamiyatga ega ekaniga urgʻu berildi. Siz uchun ham bu oʻzgarishmi? Siz mana sistemada ishlab yurgan ayolsiz, shu paytgacha hukumatning munosabati qanday boʻlgan? Ayollarning iqtisodiy hissasini tan olish… Bu oʻzgarishmi?
— Albatta, chunki ayollarni iqtisodiy hissasini tan olish. Birinchidan, ayollarsiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish boʻlmasligini yana bir bor eʼtirof etish… Muhtaram Prezidentimiz oʻzi lavozimiga kirishganidan boshlab bu narsani eʼtirof qilib keladilar. Har bir hududga borganimizda maʼruzalar boʻladi. Bilasiz, davlat rahbarining ishi koʻp. Tashqi siyosat, ichki siyosat. Lekin shularning ichidan alohida bir yoʻnalish qilib, xotin-qizlarning masalasi, albatta, aytib oʻtiladi. Siz tashqi dunyoda, chetda yurgan boʻlsangiz ham internet orqali tanishishingiz mumkin, bizning tashkilotga nisbatan tanqidiy fikrlarni hamma joyda aytadilar. Bu judayam oʻrinli tanqidlar chunki faoliyatimizda faqat faol ayollar bilan ishlab oʻrgangan edik.
Birinchidan 8 mart arafasidagi maʼruzalari barcha ayollar yuragida gʻururni oshirdi. Faqatgina siz zoʻrsiz, siz onasiz, chiroylisiz deb oʻtib ketish boʻlmadi, eʼtirof bilan birgalikda masala ham qoʻyib ketildi. Ayollarning ishtiroki muhim ekanligi qayd etildi.
Oldinlari faqat 8-martda bir kun ayolligini his qilardi. Hozir yil davomida ayollarga eʼtiborni har bir ayol his qiladi. Har qayerga bormaylik, Prezident oʻzlari ayollar bilan uchrashyaptilar. Oilalarga kirib, onaxonlarimiz, yosh kelinlar bilan, qizlarimiz bilan suhbatlashib, ularning ahvoliga oʻzlari ham qiziqyaptilar. Bu jarayon tarixda hali boʻlmagan. Xalq ijobiy qabul qilyapti. Eng koʻp qoʻllab quvvatlayotgan ayollar boʻlyapti.
“Zulfiya“ nomidagi davlat mukofoti 14 nafargina qizga berilardi. Hozir qizlarimizning jamiyatdagi ishtirokini, nufuzini oshirish uchun bu yil ikki baravarga koʻtarib berdilar. 28 nafariga oʻz qoʻllari bilan 8-mart bayramiga bagʻishlangan tantanada shu koʻkrak nishonini taqib qoʻydilar.
Jamiyatda faol ishtirok qilayotgan, nafaqat ishlayotgan, oilaparvar, ishlamasdan farzandlarini chiroyli qilib jamiyatga yetkazib bergan ayollar ham bundan keyin taqdirlanadi.
Bogʻchalar boʻyicha qarorlarni ham qarang, hamma harakatlar ayollarga. Bizda 2-3 ta tuqqandan keyin, bolalarga qarayman deydi; eng ishlaydigan, bilimli, kasb koʻnikmalari avjida paytida farzand tarbiyasi bilan boʻlib qoladi. 30-35 yoshgacha bolalariga qarab qoladi. Koʻnikmalari yoʻqoladi, zamon oʻzgaryapti, hammasi esidan chiqib qoladi. Bogʻchalarni rivojlantirish ham ayollar uchun.
Uy-joy dasturlari ham, ipoteka kreditlari berilishi… Qiynalayotganlarga davlat byudjetlari ajratilyapti. 4-5 oila bitta tom ostida yashaydi. Xohlaymizmi yoʻqmi ovsinlar oʻrtasida janjallar chiqadi. Mana shu uylar oilaviy ajrimlarning oldini olishga xizmat qiladi. Har bir oila mustahkam yashasin, oʻz daromadini topishni oʻrgansin, ota-onasining qaramogʻida yashamasin, oʻziyam hayot kechirishga oʻrgansin degan gʻoyalar yotibdi buning tagida. Bundan ayollarimiz judayam minnatdor boʻlishyapti.
— Uy-joy taʼminoti haqiqatda ogʻir masala. Bu sir emas. Bu qarorlar ayollar hayotini yaxshilash uchun qilinyapti deyapsiz, shu qarorlarni qabul qilishda ayollar bilan qanchalik maslahatlashilyapti?
— Bunda, albatta, kabinetga chaqirib maslahatlashish kerak emas. Biz pastga tushayapmiz, har bir hududda guruhlar ishlaydi. Ular ehtiyojlarni aniqlayapti. Qaysi hududda uy-joyga muhtojlik bor, ayniqsa, nogironlarning qanchasi uy-joy bilan taʼminlangan. Shularning asosida dasturlar shakllanadi. Maslahatlashuv, albatta bor. Xalq bilan muloqot asosida maslahatlar boʻlyapti, kabinetlarda emas.
— Siz odatda katta yigʻilishlardagi yolgʻiz ayolsiz. Davlat xavfsizligi boʻyicha majlisda shuni koʻrdim. Erkaklar bilan ishlashni qanday tasvirlab bergan boʻlardingiz? Oʻzbekistonga hali ham erkaklar boshqaradigan davlat deb qaraymiz. Erkaklar saltanati! Sizdek ayollardan nimalarni oʻrganish kerak?
— Birinchidan, Oʻzbekistondagi ayollar oʻzi hammasi fidoyi. Lekin u yoki bu sababga koʻra, oilaviy sababmi yoki oʻzining yoʻlini bilmagan, qanday qilib kesib chiqish kerak, shu sababli mening qatorimda shunday ayollar yoʻq. Lekin bilamanki, salohiyatli ayollar koʻp. Mendan ham oʻsib ketgan ayollar koʻp. Lekin ularda sharoit boʻlmaganki, mening safimga qoʻshilishga. Qoʻmitaning raisi sifatida mening eng asosiy vazifam — shu ayollarga turtki berib, tayanch boʻlib, mana shu saflarga qoʻshish. Vashington, Nyu-Yorkda ham koʻryapman, asosan ayollar bilan uchrashyapman. Bu yer erkaklar saltanati emas, ayollar saltanati. Jarayonlarni ayollar boshqarayotganini koʻryapman. Jinsga qarab emas, haqiqiy salohiyatli inson boʻlsa, shu joylarda oʻtiradi.
— Siz uchun noqulay emas, demak, 20 erkak bilan ishlash, ular bilan bir majlisda oʻtirish… Ularga oʻz fikringizni ayta olasiz va ular sizni jiddiy qabul qilib, eshitadi?
— Qiyin emas. Chunki eshitishadi va hurmat bilan eshitishadi. Hokimlar deymizmi, opa deb eʼtibor bilan hurmat qilishadi. Savollarimga javob berishganida onaga, opaga, singilga boʻlgan munosabatni his qilaman. Nafaqat men, boshqa ayollarimiz ham shu hurmatni his qilishadi. Erkaklarimiz haqiqatdan erkaklar saltanatini gʻurur bilan olib ketishyapti desam mubolagʻa boʻlmaydi.
— Katta rahmat, muloqot uchun!
— Sizga ham rahmat!
Manba: OʻzA
