1938 yilning kuz fasli. Tegrada mosh sovurayotgan Shukurjon ena u yoqdan bu yoqqa yugurib oʻynayotgan, shovqin solib, hecham tinchimayotgan nevaralarini tartibga chaqirib charchadi shekilli, endi ularga gapirmay, oʻz ishini davom qildiraverdi. Kelinlari dalada pishib yetilgan mosh, loviya poyalarini yigʻishtirib, yem-xashak uchun quyoshga qoʻyib quritish bilan ovora edilar.
– Qizim, ishingni barpas qoʻyib tur, bularni qornini toʻygʻazish kerak. «joʻjalar» ingga qarasang-chi. Sabzi, sholgʻom qaynatib qoʻydim. Moshkichiri ham tayyor. Birpas sovisin deb, oʻchoqning choʻgʻini tortib qoʻydim.
Toʻngʻich kelin Bibijon ishini bir zumga yigʻishtirib, bolalarni dasturxon atrofiga yigʻdi. Taomni yigirma nafarga teng taqsimlab, qaynonasiga ulush olib qoʻydi.
– Ena, ena keling oʻzingiz ham. – Bu orada kichik ovsinlar Xoljon, Momojon ham enani kutishmoqda edi. Barcha jim oʻtirib, enaning kelishini kutishdi. To ena kelmaguncha, dasturxonga qoʻyilgan taomga qoʻl choʻzilmadi. Ena tokchada kechadan beri avaylab saqlayotgan bir boʻlak kallaqand va kecha yopilgan nondan keragini olib, dasturxonga oʻtirdi. Non va qandni hammaga barobar taqsimlab boʻlgach, bolalariga bir-bir qarab oldi-da, «bismilloh», deya oʻzi ham nondan bir boʻlak oldi. Shu soniyaning oʻzida bolalar ham taomlarga gurra «tashlanishdi».
– Katta otang boʻlganlarida, bunchalik shovqin solishmasdi, bularing, – dedi ena «joʻjalarga» qarab.
– Men ham shuni aytayapman-da. Katta otang kelsalar, barining esi kirib qoladi hali.
Shukurjon ena kecha shaharga savdo-sotiq uchun chiqib ketgan oʻgʻli Hojiboyning hayallab qolganidan xavotirda edi.
Kuzgi yomgʻirdan soʻng loyqalanib qolgan koʻchadan eshak aravaning gʻichirlagan tovushi eshitilishi bilan kelin ham yugurib tashqariga chiqdi. Shukurjon ena Hojiboyni uzoqdan tanidi. Armiyaga ketgan ukalarining ham oilasiga mehribonlik koʻrsatayotgan Hojiboyni yelkalaridan qoqib qoʻyarkan:
– «Boʻylaringdan enang oʻrgilsin, bolam, salomat qaytdingmi.
Hayallaganingga xavotir oldim» , – dedi.
– Ena, ishlarimni tugatib boʻlib, doʻstim xonadonidan xabar oldim. Roʻzmatboy bilan tutingan inisi-bojasi Sapaboyni ham olib ketishibdi. Uylari hukumat tomonidan tortib olinib, zavod ham berkitilibdi. Bor mol-mulki hukumat ixtiyoriga oʻtibdi. Zangʻarlar xotini Bikajon va joʻjabirday olti nafar farzandini, singlisi Poshshajonni koʻchaga chiqarib tashlashibdi. Shoʻrliklar machitga borib, jon saqlashibdi. Doʻstim Sapaboyning kenja qizi machitda dunyoga kelibdi. Bolalariga ham rahm qilishmabdi, yaramas yalangoyoqlar.
– Voy, bechoralar, shuncha bola bilan qanday kun koʻrishayotgan ekan?
– Bozorga chiqargan oziq-ovqatlardan olib bordim. Singlisi Poshshajon bolalar uchun jubba1 yaktak va chopon tikib, bozorda yashirincha sotayotgan ekan. Oʻgʻli Zarifboy odamlarning poyabzallarini tikib, bir evi non topishyapti. Ertaga ularga hosilimizdan koʻproq ushur kavshar2 qilib olib bormasam boʻlmas. Ena, nima dedingiz?
– Juda toʻgʻri oʻylabsan, bolam, Alloh rizqimizni berib turibdi. Ammo, ularga qiyin. Oshqovoq, sholgʻom, sabzi, mosh, loviyadan hosilimiz chakki emas.
Gʻamlab qoʻygan bugʻdoylarimiz ham bor. Bu tadbiring katta savob boʻladi bolam, ertagayoq olib bor. Alloh rizqimizni yanada moʻl qilsin, barakasini bersin.
Shukurjon ena yaqinda oʻzlariga tegishli 250 gektar yer, oʻnta omoch, 4 ta hoʻkiz, 7 ta eshak va yuzga yaqin belkurak, bolta va boshqa anjomlarni oʻz ixtiyori bilan kolxozga topshirayotganida qarshilik koʻrsatmaganiga shukur qildi. Shu bilan Hojiboy oʻgʻli qama-qamalardan omon qoldi. Yangi tashkil boʻlgan shoʻrolarning vakillariga roʻyxushlik bildirmagan necha-necha kishilarning qamoqxonada azoblayotganini eshitganida, yuragi orqasiga tortib ketgandi. Yaxshiyamki, oʻgʻli vaziyatni toʻgʻri tushunib, darhol bisotidagi mol-mulkini oʻz inon-ixtiyori bilan kolxozga topshirdi.
– Allohim oʻzingga shukur, oʻgʻlim bir ofatdan omon qoldi, Hojiboyni ham olib ketishsa, mana bu bolalar, biz nima qilardik. Ukalari armiyaga ketishgan boʻlsa.
Hojiboy kecha shaharlik doʻstlari Roʻzmatboy va Sapaboyning xabarini olgani borgani ham bejiz emas. Bu toʻs-toʻpolonda ularga ilgari ham bir necha marta vaziyatni tushuntirib, oʻzining barcha mol-mulkini kolxozga oʻtkazish rejasi borligini aytgandi. Ammo, juda qisqa vaqt ichida NKVD vakillari kelib, ularning qoʻllarini bogʻlab olib ketishganidan qattiq kuyundi. Hojiboy shaharlik doʻstlariga Doʻrmon, Shobboz, Beruniydan molning xom terilarini yetkazib turardi. Doʻstlari Roʻzmatboy va Sapaboy otameros savdo-sotiq bahonasida keyingi yillari Orenburgga borib kelishardi. Oʻsha yerdagi korxonalardan terini qayta ishlash, undan mahsulot tayyorlash sir-sinoatini oʻrganib, oʻzlari ham moʻjazgina zavod ochishgandi. Sapaboy uning bojasi boʻlsa-da xuddi aka-ukadek yonma-yon, yelkama-yelka mehnat qilishardi. Qiyomatli, tutingan aka-uka edilar. Sapaboy qoʻli gul usta. Oyoq kiyim tikishda Urganchda uning oldiga tushadigani yoʻq. Tutingan aka-ukalar zavodda ellikdan ziyod kishiga ish oʻrgatib, ularga ham rizq ulashishardi. Ularning zavodida charmdan tikilgan poyabzallar juda puxta va sifatli boʻlib, xaridori koʻp edi. Roʻzmatboy Rossiyaga tez-tez qatnar, ishlab chiqarishdagi yangiliklarni tinmasdan oʻzining zavodiga tatbiq qilib turardi. Shu bahonada savdo-sotiq ishlarini ham yoʻlga qoʻyib olishdi. Roʻzmatboy Rossiyadagi hamkorlariga Sapaboy tikkan poyabzallardan namuna olib borganida, ular ham qoyil qolishgandi. Keyingi gal xuddi shunday bolalar uchun poyabzallardan yuz juftni buyurtma berishgan. Kosiblar tilida «talatin» deb ataluvchi mol terisini qayta ishlab, undan tikilgan poyabzallar oʻsha paytlarda nafaqat Urganchda, balki Orenburgda ham sevib xarid qilingan, deyishadi.
Roʻzmatboy va Sapaboyning ota-bobolari asli Koʻhna Urganchdan Abulgʻozi Bahodirxon davrida kelib, yangi Urganchga asos solishgan. Xonning yonida tugʻni baland koʻtarib yurishga sazovor boʻlgan insonlar. Oʻsha paytlarda nafaqat boʻyi baland, sogʻlom va baquvvat, balki aqli raso, iymoni butun, halol va xalqparvar kishilargagina tugʻni koʻtarib yurish martabasi nasib qilar ekan. Bu ikki qadrdonlar asosiy kasblari savdo-sotiq boʻlsa-da, etikdoʻzlik hunarini ham mahkam ushlashgan. Lafzi halol, mehnatkash kishilar boʻlishgan.
Roʻzmatboy va Sapaboy opa-singillarga uylanishdi. Ular yoshlari orasida oʻn yil farq qilsa-da, juda qalin doʻst boʻlishib, bojalik munosabatlari bu rishtalarni yanada mustahkamladi.
Roʻzmatboyning birinchi ayoli olamdan oʻtib, bir oʻgʻil bilan qolgan edi. Doʻstining uyiga kelib-ketib yurgan Roʻzmatboy Poshshajonni koʻz tagiga olib yurdi. Bir kun yurak yorib, doʻstiga niyatini aytganida Sapaboy quvonib ketdi. Poshshajon hali 16 yoshga ham toʻlmagan qizcha edi. Qizning chaqqonligi, uddaburonligi, ozoda va pokizaligi Roʻzmatboyga ham maʼqul edi.
Nikohlanishgan boʻlishsa-da Poshshajon to 17 yoshga kirmaguncha alohida yashashdi. Roʻzmatboy uni oʻz qarindoshidek, ardoqlab, ustidan qush uchirmadi. Uyning ishlariga abjir, tadbirli qiz kelin boʻlib tushgan kunidan poyqadami qutlugʻ kelib, Roʻzmatboyning ham ishlari rivojlandi, roʻzgʻorining barakasi yanada orta boshladi.
Koʻp oʻtmay aka-ukalar Koʻhna qalʼada poyabzal zavodini tashkil qilishdi va sherikchilikda boshqarishdi. Kattakon hovli qurib, ikki oila shu yerda tinch-totuv yashay boshlashdi. Roʻzmatboy Orenburgga oylab ketgan paytlari, Sapaboy zavodni oʻzi boshqarardi. Ukasining bolalari koʻp boʻlgani uchun odatda uzoq safarlarga uning oʻzi ketardi.
Oʻsha mashʼum 1938 yili Poshshajon endigina 25 yoshiga kirgan nihoyatga goʻzal, boʻylari baland, xushqomat, yuzlari sutga chayilgandek oppoq va nafis, sochlari uzun va qop-qora juvon edi. Afsus, oʻn yillik hayotlari davomida farzand koʻrishmadi. Allohga shukronalik bilan onadan yetim qolgan oʻgʻilni tarbiyalashdi, uni 20 yoshga yetganida uylantirib qoʻyishdi. Soʻngra oʻgʻil katta buvisining oldiga, qishloqqa koʻchib oʻtdi.
Poshshajon opasi Bikajonning oʻgʻil-qizlariga mehr berib, ularni oʻz bolasidek ardoqladi, oq yuvib, oq taradi. Qatagʻon yillarining xoʻrlik, haqorat va azob-uqubatlarini, och va yupun kunlarini opajonisi va jiyanlari bilan birga boshdan kechirdi.
Aka-ukalarni olib ketishganidan soʻng opa-singillar mahallada bosh koʻtarolmay qolishdi. Boy va kapitalistning xotinlari sifatida uylaridan quvgʻin qilishganida, bor budini tortib olib, farzandlari bilan koʻchaga haydashdi. Ammo, opa-singillar sabr bilan hayot uchun, farzandlar uchun barcha mashaqqat va qiyinchiliklarga dosh berdilar.
Tinch va chiroyli hayot kechirayotgan oila, roʻzgʻor parokanda boʻldi. Bolalarining mehribon otasi «boy va kapitalist» degan tamgʻa bilan qamoqqa olindi. Oʻsha kunning oʻzidayoq uy boshdan-oyoq tintuv qilindi. «Boylar» ning bor budi tortib olindi, musodara qilindi. Uylari ham hukumat ixtiyoriga oʻtkazildi. NKVD chilar tintuvdan soʻng, uyni boʻshatishni qatiy talab qilishdi. Ayollar boradigan joyimiz yoʻq deyishlariga qarab ham oʻtirishmadi. Yangi hukumat yugurdaklarining nazdida «Qonxoʻr kapitalistning xotinlari» degan tamgʻa bosilgan opa-singil va bolalar shu tariqa masjidga borib jon saqlashga majbur boʻlishgandi…
Muallifdan izoh:
1 – Jubba – chaqaloq va bolalar uchun ichiga paxta qoʻyib tikiladigan kiyim.
2 – Ushur kavshar – hosildan xayriya.
(davomi bor).
